Οι 4 εποχές του Κοντράτιεφ και η κρίση του συστήµατος

- «Σύντροφε Στάλιν, ο Καπιταλισµός θα περνάει Κρίσεις αλλά µέσα από αυτές θα ανανεώνεται και… δεν θα πεθάνει ποτέ!», δήλωσε ευθαρσώς ο σπουδαίος Ρώσος οικονοµολόγος Νικολάι Κοντράτιεφ στον σοβιετικό ηγέτη που του είχε αναθέσει να προσδιορίσει µε επιστηµονικό τρόπο την ηµεροµηνία… θανάτου του Καπιταλισµού.

Μερικά χρόνια αργότερα και ενώ είχε δηµιουργήσει τη θεωρία των οικονοµικών «εποχών», ο Κοντράτιεφ έπεφτε νεκρός από τη σφαίρα ενός φρουρού στο γκουλάγκ όπου είχε εξοριστεί. Η γνώση, παρ’ όλα αυτά, που µας κληροδότησε µπορεί ακόµα και σήµερα να φανεί πολλαπλά χρήσιµη σε όποιον προσπαθεί να ερµηνεύσει το πώς και το γιατί της δικής µας ταραγµένης εποχής.

Ο Ρώσος οικονοµολόγος, στον οποίο ο ηγέτης της ΕΣΣΔ µε το προσωνύµιο «ατσάλι» (σ.σ.: «Στάλιν» σηµαίνει «βαµµένο, σκληρό, ατσάλι») είχε αναθέσει να βρει πώς θα πεθάνει ο Καπιταλισµός µέσα από την Κρίση του, προτίµησε, δυστυχώς για αυτόν, την επιστηµονική αλήθεια από την αυτόµατη πειθάρχηση στις εντολές. Όσο και αν το αντίθετο θα του έσωζε την ζωή…

«Ο Νικολάϊ Κοντράτιεφ (1892-1938) ήταν Ρώσος οικονοµολόγος, από τους σηµαντικότερους της περιόδου του Μεσοπολέµου. Βασική του θεωρία είναι ότι οι καπιταλιστικές οικονοµίες διανύουν µεγάλες ανοδικές περιόδους που ακολουθούνται από αντίστοιχες συρρίκνωσης, οι δε οικονοµικοί τους κύκλοι διαρκούν περίπου πέντε δεκαετίες.

Ο Κοντράτιεφ αναγνώρισε τέσσερεις διακριτές φάσεις οι οποίες ακολουθούν η µία την άλλη και τις περιέγραψε ως εξής:

α) περίοδος πληθωριστικής αύξησης,

β) περίοδος στασιµοπληθωρισµού,

γ) περίοδος αντιπληθωριστικής αύξησης, και τέλος

δ) µεγάλη ύφεση.

Οι περίοδοι αυτές ονοµάζονται µε γλαφυρό τρόπο και (οικονοµικές) “εποχές”:

άνοιξη (πληθωριστική αύξηση),

καλοκαίρι (στασιµοπληθωρισµός, µικρή ύφεση),

φθινόπωρο (αντιπληθωριστική αύξηση, κορύφωση) και τέλος

χειµώνας (µεγάλη ύφεση)».

Η Κρίση ΚΑΙ Η ανάπτυξη

Εξόριστος µε δικαστική απόφαση σε γκουλάγκ ύστερα από την άρνησή του να… προβλέψει το νοµοτελειακό τέλος του Καπιταλισµού, ο Κοντράτιεφ υποστήριζε ότι πρώτες στην Κρίση µπαίνουν οι πιο προχωρηµένες τεχνολογικά εταιρείες, παράδοξο που οφείλεται στη δυσαρµονία τους µε τα τεχνολογικά µέσα της υπόλοιπης Οικονοµίας. Η Κρίση, δε, σε αυτές λειτουργεί ως καταλύτης για τη διασπορά της τεχνογνωσίας στο όλο παραγωγικό δυναµικό. Π.χ. το 1929 κτυπήθηκαν οι µεγάλες εταιρείες και εκείνες που είχαν ακριβώς µπει στη βιοµηχανοποίηση της παραγωγής. 

Η λύση της Κρίσης (τους) έφερε τις µηχανές στην καθηµερινότητα όλων, µε τις µηχανές να αναλαµβάνουν πλέον τον κύριο ρόλο στη διαδικασία της παραγωγής.

Αν δοκιµάσουµε να κάνουµε µια «µηχανιστικού τύπου» µεταφορά στο σήµερα, θα λέγαµε ότι πρώτες κτυπήθηκαν ή θα κτυπηθούν οι εταιρείες που χρησιµοποιούσαν τη νέα τεχνολογία της εποχής. Πιο ευάλωτες στην κρίση, δηλαδή, είναι οι επιχειρήσεις που βασίζουν µεγάλο µέρος της καθηµερινής τους λειτουργίας και µελλοντικής ανάπτυξης στα κοµπιούτερ τελευταίας γενιάς –από τις χρηµατοπιστωτικές επιχειρήσεις έως τον Τύπο. Κι αν συνεχίσουµε τον παραλληλισµό, µπορούµε βάσιµα να πιστεύουµε ότι το «αύριο» θα φέρει –µε οδυνηρό, είναι αλήθεια, για εκείνες τρόπο– την πλήρη µεταφορά της ροµποτικής τεχνολογίας σε κάθε έκφανση και τοµέα της οικονοµικής ζωής… Θα έχουµε από cyber…. αγρότες έως κυβερνοϋφαντουργίες!

Μία σφαίρα για σένα

Η ποινή που είχε επιβληθεί στον οικονοµολόγο που προτίµησε την επιστηµονικότητα από την κοµµατική νοµιµοφροσύνη ήταν πολυετής εξορία. Παρ’ όλα αυτά, ένα βράδυ, κάποιος σοβιετικός φρουρός τον οδήγησε ως τον τόπο τον εκτελέσεων και εκεί µε µία σφαίρα τερµάτισε τη ζωή και τη δράση του.

Ο Κοντράτιεφ άφησε πίσω του τέσσερα βιβλία µε οικονοµικές µελέτες που το περιεχόµενό τους δεν δηµοσιοποιήθηκε ποτέ. Αν κάτι τέτοιο συνέβαινε, θεωρούν οι µελετητές του έργου του, ίσως και να παίρναµε αρκετές ιδέες που θα µας βοηθούσαν να αντιµετωπίσουµε το δύσκολο σήµερα.

Αξίζει βέβαια να σηµειωθεί ότι η µεγάλη πλειονότητα των σύγχρονων οικονοµολόγων έχει αξιολογήσει την κρίση που οι χώρες του πλανήτη σήµερα βιώνουµε ως κλασική κυκλική, σαν όλες τις άλλες που εµφανίζονται σε χρονικά διαστήµατα 8-20 ετών. Πιστεύουν ότι η κρίση κατά βάση εντοπίζεται στη διαφοροποίηση των όρων του νοµισµατοπιστωτικού συστήµατος, πράγµα που σε δεύτερη φάση επηρέασε και την πραγµατική οικονοµία». Ο Κοντράτιεφ ίσως και να διαφωνούσε…

ΘΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΙΣΗΓΗΣΗΣ ΤΟΥ Ν. ΚΟΝΤΡΑΤΙΕΦ

«Οι µεγάλοι κύκλοι της οικονοµικής συγκυρίας»

«Η σύγχρονη οικονοµική θεωρία γνωρίζει µόνο κύκλους διάρκειας 7-11 χρόνων. Ωστόσο, στην πραγµατικότητα, πλάι σ’ αυτούς τους κύκλους, όπως φαίνεται, υπάρχουν και άλλοι κύκλοι της οικονοµικής δυναµικής διάρκειας περίπου 48-55 χρόνων. Τους ονοµάζουµε µεγάλους οικονοµικούς κύκλους.

Για να διαπιστώσουµε αν υπάρχουν αυτοί οι κύκλοι, µελετήσαµε τα στατιστικά δεδοµένα που αφορούν την Αγγλία στους τοµείς των τιµών, των επιτοκίων, των µισθών των εργατών γης, αλλά και των µισθών των εργατών στην κλωστοϋφαντουργία, στους τοµείς του εξωτερικού εµπορίου, της παραγωγής άνθρακα, χυτοσιδήρου, µολύβδου κ.ά. Μελετήσαµε τα δεδοµένα που αφορούν τη Γαλλία στους τοµείς των τιµών, των επιτοκίων, του εξωτερικού εµπορίου, της κατανάλωσης άνθρακα, των καλλιεργήσιµων εκτάσεων βρόµης, του χαρτοφυλακίου της Γαλλικής Τράπεζας, των καταθέσεων στα ταµιευτήρια, της κατανάλωσης βαµβακιού, καφέ, ζάχαρης κ.ά. Μελετήσαµε, τέλος, δεδοµένα που αφορούν τη Γερµανία στον τοµέα της παραγωγής άνθρακα και χυτοσίδηρου και τις ΗΠΒΑ (Ηνωµένες Πολιτείες Βορείου Αµερικής) στους τοµείς των τιµών, της παραγωγής άνθρακα, χυτοσιδήρου και ατσαλιού, του αριθµού κλωστήρων στην κλωστοϋφαντουργική βιοµηχανία, των καλλιεργήσιµων εκτάσεων βαµβακιού κ.ά. (...)

Τα βασικά συµπεράσµατα της µελέτης είναι δυνατό να συµπυκνωθούν στο εξής: τα περισσότερα δεδοµένα δείχνουν την ύπαρξη κυκλικών κυµάτων διάρκειας 48-55 χρόνων. Οι περίοδοι διακυµάνσεων που προέρχονται από διάφορα δεδοµένα συµπίπτουν αρκετά µεταξύ τους, ενώ οι αποκλίσεις τους µόνο σε µεµονωµένες περιπτώσεις υπερβαίνουν τα 5 χρόνια. Αν αρχίσουµε να µετράµε από τα τέλη του 18ου αι., οι περίοδοι των µεγάλων κύκλων διαµορφώθηκαν περίπου ως εξής:

Α.

1. Ανοδικό κύµα: από τα τέλη της δεκαετίας του ‘80, αρχές της δεκαετίας του ‘90 του 18ου αι. έως το 1810-1817.
2. Καθοδικό κύµα: από το 1810-1817 έως το 1844-1851.

Β.

1. Ανοδικό κύµα: από το 1844-1851 έως το 1870-1875.
2. Καθοδικό κύµα: από το 1870-1875 έως το 1890-1896.

Γ.

1. Ανοδικό κύµα: από το 1890-1896 έως το 1914-1920.
2. Πιθανό καθοδικό κύµα: από το 1920 έως…

Η περαιτέρω µελέτη των δεδοµένων επέτρεψε να διαπιστώσουµε τέσσερις εµπειρικές αρχές στην ανάπτυξη των µεγάλων οικονοµικών κύκλων.

1. Πριν από την αρχή και στο αρχικό στάδιο του ανοδικού κύµατος κάθε µεγάλου κύκλου εντοπίζονται βαθιές αλλαγές στις συνθήκες της οικονοµικής ζωής της κοινωνίας. Αυτές οι αλλαγές εκφράζονται στις σηµαντικές αλλαγές της τεχνολογίας (όπου µε τη σειρά τους έχουν προηγηθεί σηµαντικές τεχνολογικές ανακαλύψεις και εφευρέσεις), στην προσέλκυση νέων χωρών στις παγκόσµιες οικονοµικές σχέσεις, στην αλλαγή της εξόρυξης χρυσού και της νοµισµατικής κυκλοφορίας.
2. Στις περιόδους του ανοδικού κύµατος κάθε µεγάλου κύκλου συµβαίνουν και οι περισσότερες κοινωνικές αναταραχές (πόλεµοι και επαναστάσεις).
3. Οι περίοδοι καθοδικού κύµατος κάθε µεγάλου κύκλου συνοδεύονται από µια µακρά και οξεία ύφεση της αγροτικής παραγωγής.
4. Την περίοδο του ανοδικού κύµατος των µεγάλων κύκλων οι µεσαίοι καπιταλιστικοί κύκλοι χαρακτηρίζονται από το σύντοµο των υφέσεων και την ένταση των ανακάµψεων. Κατά την περίοδο του καθοδικού κύµατος των µεγάλων κύκλων παρατηρείται η αντίστροφη εικόνα.

Αν και η υπό µελέτη περίοδος, που καλύπτει το µέγιστο 140 χρόνια, δεν επαρκεί για την εξαγωγή τελικών συµπερασµάτων, η ύπαρξη µεγάλων κύκλων φαίνεται, τουλάχιστον, εξαιρετικά πιθανή.

Τα µεγάλα κύµατα της συγκυρίας που εντοπίστηκαν δεν µπορούν να αποδοθούν σε τυχαίες αιτίες. Τις εξηγήσεις πρέπει, µάλλον, να τις ψάξουµε στις ιδιαιτερότητες που διακρίνουν το καπιταλιστικό σύστηµα παραγωγής.

Το κτίσιµο, ωστόσο, µιας τέτοιας εξήγησης συναντά σηµαντικές δυσκολίες. Ως πρώτη υπόθεση για την εξήγηση µπορεί να προταθεί η ακόλουθη θεωρία:

Ο χρόνος ύπαρξης ποικίλων δηµιουργηµένων οικονοµικών αγαθών και των παραγωγικών δυνάµεων είναι διαφορετικός. Επίσης για τη δηµιουργία τους απαιτούνται διαφορετικός χρόνος και διαφορετικά µέσα. Κατά κανόνα, την πιο µακρά περίοδο λειτουργίας έχουν οι βασικές µορφές των παραγωγικών δυνάµεων. Απαιτούν τον µεγαλύτερο χρόνο και τη µεγαλύτερη συσσώρευση κεφαλαίων για τη δηµιουργία τους. (...)

Η ανάκαµψη συµπίπτει µε τη στιγµή όπου η συσσώρευση του κεφαλαίου αποκτά τέτοια ένταση κατά την οποία καθίσταται δυνατή η επικερδής επένδυση κεφαλαίου, που σαν σκοπό της έχει αφενός τη δηµιουργία βασικών παραγωγικών δυνάµεων και αφετέρου τον ριζοσπαστικό τεχνολογικό επανεξοπλισµό.

Η αύξηση του ρυθµού ανάπτυξης της οικονοµικής ζωής, που έχει γίνει πιο σύνθετη εξαιτίας των βιοµηχανικών καπιταλιστικών κύκλων µέσης διάρκειας, προκαλεί όξυνση της κοινωνικής πάλης και του αγώνα για κατάκτηση νέων αγορών που οδηγεί σε εξωτερικές συγκρούσεις.

Μέσα απ’ αυτή τη διαδικασία ο ρυθµός συσσώρευσης του κεφαλαίου µειώνεται και δυναµώνει η διαδικασία διάχυσης του ελεύθερου κεφαλαίου.

Η ενδυνάµωση της δράσης αυτών των παραγόντων προκαλεί µεταστροφή του ρυθµού της οικονοµικής ανάπτυξης και την επιβράδυνσή της. Καθ’ όσον η δράση των αναφερθέντων παραγόντων είναι πιο ισχυρή στη βιοµηχανία, η µεταστροφή συµπίπτει συνήθως µε την αρχή της µακράς ύφεσης στην αγροτική οικονοµία.

Η µείωση του ρυθµού της οικονοµικής ζωής εξασφαλίζει από τη µια µεριά την ενίσχυση των αναζητήσεων στον τοµέα της τελειοποίησης της τεχνολογίας, κι από την άλλη την αποκατάσταση της διαδικασίας συσσώρευσης του κεφαλαίου στα χέρια των βιοµηχανικών-χρηµατιστηριακών και άλλων οµάδων σε σηµαντικό βαθµό σε βάρος της αγροτικής παραγωγής.

Όλα αυτά δηµιουργούν τις προϋποθέσεις για µια νέα άνοδο του µεγάλου κύκλου και αυτός επαναλαµβάνεται ξανά, αν και σε νέο βαθµό ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάµεων…»
Ν. Κοντράτιεφ: «Η παγκόσµια οικονοµία και οι συγκυρίες της κατά τη διάρκεια του πολέµου και µετά απ’ αυτόν»
Pressing, (Οι 4 εποχές του Κοντράτιεφ και η κρίση του συστήµατος)
From across, Πέμπτη, 31 Μαΐου 2012 (Οι κοινωνικές επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στα χρόνια του Μεσοπολέμου)